Wiry są średniej wielkości wsią, położoną ok. 250 m n.p.m. na północnych stokach Wzgórz Kiełczyńskich i zachodnich stokach Ślęży, pokrytych w tym miejscu dużymi zasobami leśnymi.
Wiry są starą wsią o charakterze rolniczo – przemysłowym. Obecnie leżą w otulinie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego.
Warunki klimatyczno – glebowe są tu nieco gorsze niż na pozostałym terenie gminy. Wieś leży w charakterystycznym mikroklimacie Ślęży, co powoduje, że w lecie suma opadów jest tu wyższa, więcej jest także burz i mgieł.
W okolicach tych odkryto najstarsze w Polsce ślady osadnictwa rolniczego, sięgające młodego neolitu a następnie kultury łużyckiej.
Etymologia wsi jest słowiańska (Adamy podaje nazwę Wyrów” jednak bez analiz).
Wieś nosiła nazwy: Wyrów, Viurż – 1193 r., Wiri – 1209 r., Magna Wira -1292 r., Wyrow – 1371 r., Langewier – 1638 r., Gross Wiera – 1783 r., Gross Wierau – do 1945 r.
Pierwsze nazwy w źródłach pisanych dotyczą dwu oddzielnych wsi i pochodzą z roku 1193 (według Adlera). Wsie były tej samej wielkości i liczyły około 40 łanów (włók).
Wieś Wiry wchodziła w skład tzw. ujazdu ślężańskiego i należała do rodu Łabędziów. Następnie, prawdopodobnie, jako dar Piotra Własta została przekazana klasztorowi augustianów Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu. Jest wymieniona w bulli papieża Celestyna III z 1193 roku dotyczącym dziesięcin z posiadłości Włostowiców.
Ponownie wymieniona w dokumencie z 10 V 1209 r., w którym książę Henryk I na prośbę opata Witosława przeprowadza rozgraniczenie dóbr klasztornych wokół Ślęży i zatwierdza w posiadaniu szereg wsi.”
W 122l r Henryk I (wrocławski) wydaje pozwolenie klasztorowi na osadzanie kolonistów na prawie niemieckim, w 11 wsiach należących do klasztoru, wśród których znajdują się i Wiry (Viri).
Z kolei bulla papieża Innocentego IV z 9 VI 1250 r. wydana na prośbę opata Stefana wymienia Wiri wśród wsi objętych przywilejami klasztornymi i należących do ich posiadłości.
Według Adleranazwa Wir i Wirek jest wymieniana w dokumencie sądowym księżnej Agnieszki (Świdnickiej) z 21 IV 1378 r.
W 1462 r. trwał spór sądowy między opatem Mikołajem Schönbornem a Nickelem Seydliczem von Craczke (Krasków) prawdopodobnie opiekunem synów – Cuncze Schönhae (Schonehew), dotyczącym własności na terenie wsi oraz czynszów.
W zachodniej części wsi, podobnie jak w większości wsi klasztornych, ustanowiono wolne sołectwo. Pozostałością po nim jest dwór renesansowy z przełomu XVI i XVII w.
W XVII w. obiekt pełnił funkcję domu wypoczynkowego” augustianów. Obecnie z budowli pozostały tylko mury i resztki starego parku.
Jednym z najciekawszych zabytków jest obecny kościół parafialny św. Michała Archanioła, wzmiankowany już w 1250 r. i wymieniony w 1299 r. w dokumencie księcia Bolka Świdnickiego, mówiącym o uposażeniu kościoła w dwie wolne włóki (łany?).
Obecna budowla pochodzi z około 1500 r., została przebudowana w XVIII w. dobudowano transept i prezbiterium; w 1906 r. kościół jest jednonawowy z wieżą od zachodu oraz obszernym transeptem i kwadratowym prezbiterium. Zachowały się dwa portale, z których wiodący aktualnie do wnętrza (czyli południowy) wykonany z granitu, do dziś uderza prostotą i pięknem. Wewnątrz są trzy drewniane, późnobarokowe ołtarze.
Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny, wyrzeźbiony w niemalowanym, ciemnym drewnie z pięknym ołtarzem NMP obrazem przedstawiającym Michała Archanioła – patrona kościoła.
W ściany świątyni zostały wmurowane dwa krzyże pokutne, łacińskie, wykonane prawdopodobnie z granitu.
Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła należał do Archiprezbiteriatu w Kiełczynie. Wymieniony został w protokole wizytacji z 1638 r. archidiakona katedry wrocławskiej ?Petrum Gebauer a Düraay” oraz w 1651/1652 przez Martina Philipa Waltera jak i później przez Carola Francisca Neandera.
Parafia w Wirach obejmuje również pobliski Gogołów, gdzie znajduję się kościół pod wezwaniem św. Marcina.
Wieś Wiry w rękach kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu pozostała aż do sekularyzacji zakonu w 1810r.
Jak podaje M. Treblin według wykazu ilości chłopów i łanów we wsiach księstwa świdnickiego i jaworskiego” w 1576 r. w Wirach do opactwa Na Piasku należało 20 chłopów, 39 łanów i 6 prętów.
W roku 1830 miejscowość wymieniona jest jako królewska z wolnym sołectwem (obecny budynek nr 1) i szkołą katolicką istniejącą od 1823 r. (budynek nr 57).
W tym czasie wieś była w znacznym stopniu uprzemysłowiona – posiadała browar, cegielnię, wiatrak, dwa młyny wodne. Ponadto znajdowały się tu liczne warsztaty tkackie – w 1845 r. dwadzieścia jeden krosien.
W 1876 r. we wsi było kilka większych posiadłości chłopskich liczących od 17 do 44 ha, a także spory majątek sołecki (około 180 ha) użytkowany przez Gustawa Schrotha. Od 1900 roku majątkiem tym władała rodzina Rothenbach – w dokumentach występuje Maria Elżbieta Rothenbach z domu Wilcke. Potem dobra przejął radca ekonomiczny H. Rossdeutscher, wymieniony jeszcze w 1937 r. i będący zapewne ostatnim właścicielem sołectwa.
Według różnych źródeł liczba mieszkańców przedstawiała się następująco:
– 1783 – 356
– 1845 – 591
– 1895 – 602
– 1900 – 514
– 1942 – 511
– 2002 – 457
Po roku 1945 wieś zasiedlona głównie przez przybyszów ze wschodu z dawnych terenów II Rzeczypospolitej.
Wieś zachowała głównie rolniczy charakter, przez znaczną część epoki PRL-u istniała tu Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, po której zostało trochę nowych domów i budynków gospodarczych.
Miejscowość popularna w regionie z racji położenia jako miejsce zamieszkania dla lokalnej inteligencji i osób z różnych zawodów niezwiązanych pracą z wsią. Jak inne miejscowości boryka się z problemem bezrobocia i obniżenia dynamiki rozwoju wsi.
Nadal jednak dominuje rolnictwo. W rękach rolników indywidualnych, według NSP z 2002r. znajduje się 457,80 ha użytków rolnych, w tym 242,30 pod zasiewami. Wśród nich dominują uprawy kukurydzy, buraków, rzepaku oraz ziemniaków, jęczmienia, warzyw gruntowych i owoców. Utrzymała się niewielka hodowla bydła oraz trzody.
We wsi od 1946r. funkcjonowała państwowa publiczna szkoła podstawowa. Zamiar likwidacji w związku z reorganizacją sieci szkół na terenie gminy w roku 2001 spotkał się z protestem mieszkańców. Po burzliwych miesiącach protestów, okupacji szkoły, pikietach i innych formach oporu szkoła pozostała, ale już jako Niepubliczna Katolicka Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II prowadzona przez Caritas Archidiecezji Wrocławskiej. Dziewiętnastowieczna tradycja w tym zakresie została we wsi wskrzeszona.
Zobacz zdjęcia na stronie mojemiasto.swidnica.pl
Informacje zaczerpnięto z książki “Historia gminy Marcinowice”