Chwałków to duża wieś położona na północno – wschodnich krańcach gminy Marcinowice, na trasie Sobótka – Świdnica. Leży na Równinie Świdnickiej, ok. 200 m n.p.m., w bezpośredniej bliskości Ślęży, w otulinie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego.
Według “Urzędowego wykazu nazw miejscowości“ jest to jedyna w Polsce wieś o tej nazwie. Nazwa Chwałków jest starą nazwą dzierżawczą z przyrostkiem – “ów”, utworzoną od nazwy osobowej “Chwałek”.
Na przestrzeni wieków wieś nosiła także nazwy: Villa falkonis, Qualkau – 1150 r., Ad molendinum villa -1193 r., Falcou -1223 r., Chualcou, Chalcov -1250 r., Qualkaw -1256 r., Qualkow -1651/2, Qualkau – w latach 1666/7 i od r.1743 aż do r.1945 .
Wioska występuje w najstarszym znanym spisie wsi “Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae”należącym do klasztoru augustianów Najświętszej Panny Marii na Piasku we Wrocławiu, znajdującym się w bulli papieża Celestyna III z 1193 r., a następnie jako Falcou w przywileju biskupa Wawrzyńca z Wrocławia z 1223 r. zatwierdzającym prawo klasztoru do dziesięciny i inne przywileje oraz jako Chalcov w bulli papieża Innocentego IV z 9 VI 1250 r., potwierdzającej uposażenie i przywileje opactwa na Piasku otrzymane od księcia Henryka I. Ponadto Chwałków został wymieniony w akcie sprzedaży ceł w Sobótce i landwójtstwa w wsiach: Mysłaków, Tąpadła, Strzegomiany, Strzeblów, Zebrzydów, Garncarsko oraz Chwałków z dnia 31.07.1351 r. Sprzedającym był Maciej – komes z Trenczyna oraz jego żona Kunegunda, kupował opat Konrad i klasztor augustianów w Sobótce. Potwierdzenie tych praw i powtórzenie nazwy Chwałkowa oraz innych wsi naszej gminy znajduje się w dokumencie księżnej Agnieszki z dn. 24 XII 1380 r.
Chwałków miał również nieszczęście znaleźć się w obszarze działań o koronę królewską w Czechach po 1471 r. Został zniszczony razem z Zebrzydowem, Białą, Strzeblowem i Garncarskiem.
Wieś ma bardzo długą historię osadniczą. Archeolodzy ustalili w tym miejscu 7 stanowisk osadnictwa prehistorycznego z epoki brązu i kultury łużyckiej. Mało znany jest fakt, ze Chwałków jest jedną z najstarszych na Dolnym Śląsku wsi “przemysłowych”, słynących z przetwórstwa i obróbki kamieni, których liczne złoża znajdują się w okolicy.
Kamień eksploatowano w tym miejscu już od wczesnego średniowiecza. Udokumentowane historycznie kamieniołomy funkcjonowały już w X – XII w. Miejscowi kamieniarze słynęli z produkcji żaren i kamieni młyńskich, które eksportowano także poza teren Dolnego Śląska.
Podczas prowadzonych tu prac archeologicznych, m.in.. przez pracowników Muzeum Ślężańskiego w Sobótce, w latach 70. XX wieku odkryto najstarszą w okolicy osadę średniowieczną. “Mieszkali w niej rzemieślnicy zajmujący się produkcją żaren z granitu […] oraz wytopem dziegciu. Odkryto tam ślady po 12 chatach o konstrukcji zrębowej …”
Z tutejszego granitu i gabro wykuto wiele elementów zdobniczych pierwszych romańskich świątyń w okolicy, kamień łamany używany był do budowy wielu dolnośląskich klasztorów i kościołów. W XII w. we wsi funkcjonował młyn, jeden z pierwszych na Dolnym Śląsku.
Wieś otrzymuje lokację na prawie niemieckim przypuszczalnie w 1221 r. Prawdopodobnie po otrzymaniu prawa lokacyjnego we wsi zostało utworzone dziedziczne sołectwo, które w 1698 roku wykupili ówcześni laterańscy kanonicy regularni na Piasku we Wrocławiu w celu utworzenia allodium na rzecz klasztoru. Dotychczas, jak wynika ze ?Spisu ilości chłopów i łanów we wsiach Księstwa Świdnickiego” z dnia 25 VI11576, do opata na Piasku, pana Sobótki, należało 8 chłopów, 17 łanów i 6 prętów, /wg. M. Treblina/
W miejscowej tradycji przetrwała o nim pamięć, a majątek, który po sekularyzacji w 1810 r. przeszedł w ręce prywatne, jeszcze w latach 80-tych XIX w. nosił nazwę “Schulzenhof”. W 1814 r. Chwałków jest już wymieniany jako wieś królewska.
Obok majątku klasztornego we wsi istniał także folwark należący do różnych właścicieli. Z 1726 roku pochodzi dokument szacujący zamożność miejscowości znajdujących się w okolicach Sobótki. W nim znaleźć można informację, że Chwałków wyceniono na 1000 talarów, Zebrzydów na 1190, Tąpadła na 410 talarów .
Na uwagę zasługują również informacje związane z podatkiem gruntowym, obrazują one majętność oraz strukturę społeczną wsi. Sporządzono je w około 1765 r.w ramach reformy podatków.
| MIEJSCOWOŚĆ | WARTOŚĆ WSI[ w talarach] | GOSPODARZE | ZAGRODNICY | CHAŁUPNICY I KOMORNICY | RZEMIEŚLNICY |
| Biała | 994 | 17 | 9 | 8 | 5 |
| Chwałków | 6034 | 5 | 12 | 5 | 9 |
| Strzelce | 7211 | 20 | 9 | 11 | 9 |
| Tąpadła | 3893 | 10 | 17 | 10 | 10 |
| Wiry | 4524 | 13 | 12 | 10 | 12* |
| Wirki | 5165 | 13 | 15 | 7 | 9 |
| Mysłaków | 14226 | 17 | 18 | 10 | 10 |
| Zebrzydów | 4514 | 15 | 9 | 8 | 12 |
*część utrzymywała się z również rolnictwa
W 1830 r. dobra poklasztome należą do dr Hufelanda, a później do jego spadkobierców. Wtedy to (I poł. XIX w.) został wzniesiony obecny pałac. Pierwotnie siedziba majątku znajdowała się nieco dalej na północ.
W roku jako właściciel 1845 wymieniany jest rotmistrz von Haufeld, a następnie Franz Radler. W 1875 r. majątek i folwark przeszedł na własność rodziny Steinbrich, a w latach 1917 – 1937 na własność rodziny Knopfów, właścicieli sąsiedniej Białej.
Chwałkowa przynależy też zespół dwu jednopiętrowych budynków, usytuowanych równolegle do drogi Sobótka – Marcinowice, z użytkowym poddaszem, potocznie nazywanych “Kantyną”.
Najprawdopodobniej były to koszary wojskowe. Użytkowane do roku 1940, następnie zamieszkane przez cywilnych pracowników pobliskich kamieniołomów granitu w Strzeblowie [obecnie Sobótka Zachodnia]. Po wyjeździe Niemców w Kantynie zamieszkali Polacy, pracownicy “Granitu”. Obecnie mieszkania zostały w większości wykupione przez dotychczasowych lokatorów lub znajdują się pod zarządem gminy.
Do lat 70. XX wieku między Kantyną a tzw. Domkami uprawiano chmiel na potrzeby poniemieckiego jeszcze browaru w Sobótce Górce. Pozostałością owej plantacji jest budynek suszarni znajdujący się obok kilku domków jednorodzinnych [ Domki], pomyślanych jako mieszkania dla pracowników kamieniołomu granitu. Owe budynki postawiono około 1938 roku.
Wieś Chwałków zawsze była wsią stosunkowo dużą o charakterze przemysłowo – rolniczym. Wg różnych źródeł, liczba mieszkańców na przestrzeni ostatnich 200 lat wynosiła:
1830 r. – 345 osób
1900 r. – 569 osób
1942 r. – 700 osób
2002 r. – 446 osób.
W pierwszej poł. XIX w znajdowało się tu 40 domów oraz 2 młyny wodne, 1 wiatrak i cegielnia oraz szkoła katolicka. Od 1875 r. istniał tu kamieniołom granitu firmy “Qualkauer Granitwerke” oraz kamieniołom kwarcu.
19 września1922 roku w kamieniołomach Oelsnera miał miejsce strajk robotników domagających się podwyżki płac.
Mimo długiej historii we wsi pozostały tylko zabytki dziewiętnastowieczne, wśród których do najokazalszych należy dwukondygnacyjny, o dwuspadowym dachu, podpiwniczony pałac z XIX w. wpisany do rejestru zabytków (nr 759/Wł z dnia 8.11.1980r.).
Po roku 1945 pałac wraz z całą posiadłością ziemską został upaństwowiony i użytkowany był przez Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych – Zakład Rolno – Przemysłowy w Szczepanowie. PGR prowadził głównie produkcję rolno – hodowlaną. Założył także we wsi kilkuhektarowy sad. Pałac wykorzystywany był głównie na cele mieszkaniowe. Zabudowania gospodarcze zostały w XX w. dość gruntownie przebudowane i zmodernizowane.
Zabudowania otoczone są parkiem wpisanym do rejestru zabytków. (nr 758/Wł z dnia 8.11.1980 r.). Zachowały się w nim resztki ciekawej roślinności, m.in. sosna wejmutka, świerki, daglezje oraz magnolie, lipy srebrne, graby, buki, klony, klony-jawory i robinia akacjowa. Pomnikiem przyrody jest 250 letni cis.
Kompozycja i układ parku są już jednak mało czytelne z powodu zarośnięcia samosiejkami.
Po drugiej wojnie światowej wieś zasiedlili przybysze z różnych stron Polski, kontynuując jednak przemysłowo – rolniczy charakter wsi. Duża grupa mieszkańców związana była z miejscowym PGR. Chwałkowianie pracowali też w pobliskim kamieniołomie granitu w Strzeblowie. Zachowały się fragmenty scenariusza z okazji ”Dnia Strzeblowa” [być może “Barbórki”], w którym występują nazwiska osób z tej wsi:
“Poprzez drogi, łąki, łony [łany] pędzi, pędzi tłum zdyszany
Najpierw od strony Chwałkowa, Szczęsny obok Rybakowa […]” (zachowana oryginalna pisownia)
Nieczynne kamieniołomy [zalane wodą – miejscami ponad 40 m głębokości] to obecnie miejsce wypoczynku i wspinaczek amatorów wspinaczki skałkowej [ponad 20 metrów urwiska].
Ponadto w związku z wydobyciem kamienia w Chwałkowie należy przypomnieć, że do kamieniołomów przeprowadzono [z Strzeblowa] około 3 kilometrową linię wąskotorową, która rozwidlała się na dwie części. Jedna z nich przechodziła obok wzgórza o nazwie Karczmarz, druga miała przecinać drogę Sobótka – Świdnica.
W miejscowości, ze względu na walory topograficzne przeprowadzono 11 czerwca 2001 r. ćwiczenie w zakresie ratownictwa chemiczno – ekologicznego, połączone z elementami ratownictwa wodnego i wysokościowego. Nosiły one kryptonim CHWAŁKóW 2001.
Wg Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku w rękach indywidualnych rolników pozostawało tylko 66,82 ha użytków rolnych, w tym 45,29 ha pod zasiewami.
Rolnicy uprawiają głównie: pszenicę, jęczmień i rzepak. Hodowla, podobnie jak w wielu innych wsiach, jest niewielka – spis ujawnił tylko 12 szt. bydła, 26 świń i 15 owiec. Do obszaru wsi należy spora powierzchnia lasów zarządzanych przez Nadleśnictwo Miękinia.
Transformacja ustrojowa, tak jak w innych miejscowościach gminy, spowodowała duże bezrobocie i spowolnienie dynamiki rozwoju wsi, posiadającej tak wielką spuściznę historyczną i ogromne walory turystyczno – rekreacyjne. Wieś jest zaopatrywana w wodę z gminnego ujęcia w Strzelcach. Niestety, nie posiada jeszcze kanalizacji.
Do jednego z nielicznych przejawów odbudowy wielowiekowej tradycji wsi przemysłowej należy powstanie wytwórni wód stołowych firmy “Woda BONART”.
W latach 70 – 90 wieś stała się w szczególny sposób słynna w gminie i województwie z powodu tragikomicznego sporu sąsiedzkiego (Grzywa – Uroda), porównywalnego z filmem ?Sami Swoi”. Nie poszło, co prawda, o trzy palce miedzy, ale o chlewik jednego i mur drugiego gospodarza. Spór ten zaangażował urzędy państwowe wszystkich szczebli – od naczelnika do ministra.
Chwałków, podobnie jak Biała, należy do parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sobótce Górce. Przynależność ta jest starej daty, gdyż była to wieś należąca do klasztoru augustianów Górce podobnie jak pobliskie: Biała, Strzeblów i Garncarsko.
Jednakże trzeba wspomnieć, że nie zawsze okoliczna ludność była wyznania katolickiego. Wg spisu z 1845 roku obok siebie mieszkali katolicy i ewangelicy. W wsiach, które wcześniej należały do augustianów przeważali katolicy, odwrotnie było we wsiach należących do świeckich właścicieli.
| NAZWA MIEJSCOWOŚCI | KATOLICY | EWANGELICY |
| BIAŁA | 478 | 23 |
| SADY | 401 | 13 |
| TĄPADŁA | 429 | 32 |
Informującej o właścicielu, dzierżawcy wsi
Nie jest to dokładnie nazwa własna, gdyż oznacza: “miejscowość z młynem”, ale cytat dotyczy Chwałkowa
Informacje zaczerpnięto z książki “Historia gminy Marcinowice”